Prawo pracy / Umowa o pracę - charakterystyka

Zacznijmy od tego, jakie są rodzaje umów i czym się one charakteryzują oraz na co zwrócić uwagę przystępując do podpisania umowy o pracę.

Pilnuj dokumentów

Pierwszym krokiem związanym z podjęciem pracy jest zawarcie umowy o pracę. Polega to na złożeniu zgodnych oświadczeń woli przez pracownika i pracodawcę. Pracownik zobowiązuje się do świadczenia określonej pracy w określonym miejscu i czasie, a pracodawca zobowiązuje się, iż zapłaci za to określone wynagrodzenie.

Umowa o pracę powinna zawierać:

• określenie rodzaju umowy,
• jasno określony rodzaj pracy, jaką masz wykonywać,
• miejsce, w którym będziesz ją wykonywał,
• termin rozpoczęcia zatrudnienia,
• wynagrodzenie za pracę, ze wskazaniem wszelkich jego składników.

Umowa o pracę powinna być zawarta na piśmie najpóźniej w dniu rozpoczęcia wykonywania przez pracownika obowiązków.

Kiedy pracodawca podsunie Ci umowę do podpisu, sprawdź, czy zawiera ona wszystkie konieczne elementy. A co się stanie, jeśli podjąłeś pracę, minął tydzień, a pracodawca z pisemną umową się nie spieszy? Teoretycznie - nie powinieneś się tym przejmować. Powszechnie przyjmuje się, że brak umowy na piśmie nie oznacza, że nie została ona zawarta. Skoro faktycznie pracujesz, to tak, jakbyś umowę podpisał. Z praktycznych doświadczeń wynika jednak, że lepiej jest przypomnieć szefowi o obowiązku potwierdzenia tego na piśmie. Zwróć przy tym uwagę na to, jaki został w niej zapisany termin rozpoczęcia pracy. Jeśli bowiem nie został określony, to przyjmuje się, że jest to dzień zawarcia umowy. Zdarzają się niestety pracodawcy, którzy w ten sposób "podkradają" pracownikom po kilka tygodni. Nie daj się oszukać!

Czasami jeszcze przed podpisaniem umowy możesz z pracodawcą negocjować pewne rozwiązania. Chodzi np. o zakres Twoich obowiązków, czas pracy, wysokość i składniki wynagrodzenia, rodzaj umowy, ewentualne dodatkowe przywileje (np. opłacana przez firmę opieka lekarska). Choć możliwość ta dotyczy raczej pracowników wysoko wyspecjalizowanych, poszukiwanych na rynku pracy na stanowiska kierownicze czy specjalistyczne, to czasem w niektórych sprawach możesz próbować takich uzgodnień także w przypadku niższych stanowisk.

Ważne cechy umowy o pracę:

• umowa o pracę nie może zawierać postanowień (dotyczących urlopów, odpraw, bhp itp.) mniej korzystnych niż określone w Kodeksie pracy;
• pracownik zatrudniony na podstawie umowy o pracę ma uprawnienia, których nie daje umowa zlecenia lub o dzieło:
• urlop, możliwość dokształcania się na koszt pracodawcy, świadczenia z tytułu wypadków przy pracy, wynagrodzenie za czas choroby,
• zaliczenie stażu pracy (bez względu na to, czy pracodawca odprowadza składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe),
• dodatkowe wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych, czyli ponad czas określony w Kodeksie pracy (zasadniczo wynosi on 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin tygodniowo).

Jaką umowę zawrzeć?

Teoretycznie pracownik może decydować, jaką umowę podpisze. W praktyce - narzuca to pracodawca, a pracownik niewiele ma w tej sprawie do powiedzenia. Może jednak próbować negocjować korzystniejszy dla siebie wariant. Trzeba bowiem pamiętać, że rodzaj umowy o pracę decyduje o możliwości i długości ewentualnego okresu jej wypowiedzenia. Bardzo ważne jest to, że Kodeks pracy zabrania zastępować umowy o pracę tak zwaną umową cywilnoprawną (a więc np. umową zlecenia - informacje o tego rodzaju umowach znajdziesz niżej).

Masz do wyboru następujące rodzaje umów o pracę:

• umowa na okres próbny,
• umowa na czas określony,
• umowa na czas wykonania określonej pracy,
• umowa na czas nieokreślony,
• umowa w celu przygotowania zawodowego.

1. Na okres próbny
Najprawdopodobniej taką właśnie umowę podpiszesz na początek. Może ona poprzedzać każdą inną umowę o pracę. Pracodawcy korzystają z niej najczęściej. Przede wszystkim po to, by sprawdzić, czy pracownik nadaje się na stanowisko, na które został przyjęty. Pracownikowi z kolei ma ona służyć do zapoznania się z obowiązkami i warunkami pracy. Okres próbny nie może być dłuższy niż trzy miesiące i - co jest bardzo ważne - pracodawcy nie wolno go przedłużyć ani ponowić. Jeśli po upływie takiej umowy i pracownik, i pracodawca są nadal zainteresowani zatrudnieniem, to muszą podpisać którąś z trzech pozostałych umów o pracę.

2. Na czas określony
Jak wynika z nazwy, ma ona wskazany jakiś końcowy termin. Może to być nie tylko konkretna data, lecz także jakaś okoliczność. Przykładowo, Kodeks pracy przewiduje możliwość zawierania umowy o pracę na czas określony w celu zastępstwa (jeśli ktoś zostanie w taki sposób zatrudniony, np. za chorego pracownika, to nie zawsze da się dokładnie określić, kiedy chory wróci do swoich obowiązków, a zatrudniony "w zastępstwie" będzie musiał odejść).

Aby chronić interesy pracownika, w Kodeksie pracy postanowiono, iż trzecia kolejna umowa na czas określony, podpisana przez tego samego pracodawcę, automatycznie staje się umową na czas nieokreślony (o ile przerwy między nimi nie przekraczają miesiąca). To ograniczenie nie dotyczy jednak umów zawieranych w celu zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy oraz umów w celu wykonywania pracy o charakterze dorywczym lub sezonowym albo zadań realizowanych cyklicznie.
Jako absolwent spodziewaj się, że pracodawcy będą chcieli podpisywać z Tobą właśnie umowy na czas określony. Są one dla pracodawców, z różnych powodów, korzystniejsze (pozwalają choćby łatwiej regulować zatrudnienie w sytuacji zastoju gospodarczego).

3. Na czas wykonania określonej pracy
Ten rodzaj umowy terminowej zawiera się w celu wykonania konkretnego zadania, gdy nie da się ściśle określić, jak długo będzie musiało trwać wykonanie pracy. Strony (czyli pracodawca i pracownik) muszą w niej zgodnie określić rodzaj pracy, która ma być świadczona. Takiej umowy nie można wypowiedzieć, bo kończy się w zasadzie w dniu, w którym pracownik ukończy umówioną pracę. Podobnie jednak jak umowa na czas określony, ta również może zostać wcześniej rozwiązana bez wypowiedzenia.

4. Na czas nieokreślony
W tym przypadku znów nazwa określa charakter umowy - jest ona bezterminowa, czyli nie ma określonego czasu, przez który obowiązuje. Taka umowa jest dla pracownika najkorzystniejsza, bo najtrwalsza, zaś pracodawcy najtrudniej ją rozwiązać. Może ją wypowiedzieć tylko w uzasadnionych przypadkach, a i wtedy obowiązuje go określony w przepisach okres wypowiedzenia (zależy od stażu pracy u danego pracodawcy, w konkretnej firmie). W dodatku, jeśli pracownik jest członkiem związku zawodowego lub poprosi związek o reprezentowanie go, to pracodawca może złożyć wypowiedzenie dopiero po konsultacji ze związkiem.

5. W celu przygotowania zawodowego
Umowę w celu przygotowania zawodowego można zawrzeć tylko z osobą młodocianą, czyli taką, która nie ukończyła jeszcze 18 lat - do tego czasu ma ona obowiązek dokształcania się. Stosuje się tu przepisy dotyczące umowy o pracę na czas nieokreślony. Taka umowa powinna m.in. precyzować rodzaj, czas i miejsce zawodowego przygotowania (nauka zawodu lub przyuczenie do określonej pracy), sposób dokształcania teoretycznego oraz wysokość wynagrodzenia. Firma musi zwalniać młodocianego pracownika z obowiązku wykonywania pracy w czasie, gdy bierze on udział w zajęciach szkoleniowych.

Wypowiedzenie takiej umowy jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy młodociany nie wypełnia obowiązków związanych z pracą lub dokształcaniem, firma jest w upadłości, likwidacji albo reorganizacji, która uniemożliwia dalsze przygotowanie zawodowe, wreszcie - gdy zostanie stwierdzona nieprzydatność młodocianego do pracy, do której odbywa przygotowanie.

Te same zasady dotyczą również tzw. rzemieślniczego przygotowania zawodowego, czyli nauki odbywanej u rzemieślników. Młodociani pracownicy mogą też być zatrudniani na podstawie zwykłej umowy o pracę, ale tylko do tzw. lekkich prac, określonych w regulaminie pracy firmy i zatwierdzonych przez inspektora pracy. Wykaz lekkich prac określa pracodawca po uzyskaniu zgody lekarza medycyny pracy.

Obowiązek informowania pracownika

Zmienione przepisy Kodeksu pracy nakładają na pracodawcę szereg obowiązków informacyjnych wobec pracowników. Obowiązki te obejmują:

• informowanie pracownika na piśmie o dodatkowych warunkach jego zatrudnienia, które nie wynikają z umowy o pracę, ale z przepisów powszechnie obowiązujących, czyli o: obowiązującej dobowej i tygodniowej normie czasu pracy, częstotliwości wypłaty wynagrodzenia za pracę, urlopie wypoczynkowym i długości okresu wypowiedzenia umowy. Pracownik ma prawo wiedzieć już na początku zatrudnienia, kiedy i w jakim wymiarze przysługuje mu urlop i jak powinien postąpić, aby go uzyskać, dotyczy to także długości okresu wypowiedzenia. Obowiązek ten dotyczy zarówno tych pracodawców, którzy mają obowiązek ustalenia regulaminu pracy (czyli zatrudniają co najmniej 20 pracowników), jak i tych, którzy takiego obowiązku nie mają, z tym, że pracodawca, który nie ma obowiązku ustalenia regulaminu pracy, musi ponadto poinformować pracownika w formie pisemnej o: miejscu i czasie wypłaty wynagrodzenia, przyjętym sposobie potwierdzania przez pracowników przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności. Informacje te powinny być przekazane pracownikowi nie później niż w ciągu 7 dni od daty zawarcia umowy o pracę.

Ponadto pracodawca jest zobowiązany informować pracowników o:

• treści przepisów dotyczących równego traktowania w zatrudnieniu - w formie pisemnej informacji rozpowszechnionej na terenie zakładu pracy lub w inny sposób przyjęty u danego pracodawcy,
• możliwości zatrudnienia w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy, a pracowników zatrudnionych czasowo o wolnych miejscach pracy - w sposób przyjęty u danego pracodawcy.